Kalsiyum ve Kalsiyum Düşüklüğü

 

Kalsiyum nedir?

    Kalsiyum insan vücudunda en çok bulunan mineral olup total ağırlığımızın %2 si kadarını oluşturmaktadır. Bir yetişkinin ortalama 70 kg olduğunu varsayarsak vücudumuzda yaklaşık 1-1.2 kg kalsiyum bulunmaktadır. Oldukça etkileyici bir miktar değil mi? Total beden minerallerinin yaklaşık %39'unu oluşturur. Kalsiyumun vücudumuzda en çok bulunduğu yer kemikler tahmin edeceğiniz gibi kemiklerdir(%99'luk bir oranla), kalan kalsiyum ise diş, plazma, ekstra kas sıvıları ve yumuşak dokuda bulunur(1). 

    Peki vücutta kalsiyum kontrolü nasıl sağlanır? 3 yolak ile kontrol altında tutulur: Paratiroit bezinden salgılanan parathormon(PTH), Tiroit bezinden salgılanan kalsitonin hormonu ve D vitamini ile. Şimdi bu yolakları açıklayalım. Paratiroid bezi, boyun bölgesinde tiroit bezinin hemen arkasında bulunan yaklaşık 4 mm olan ve genellikle 4 adet olan bezlerdir(paratiroit bezlerinin sayısının azlığına ya da çokluğuna göre hipoparatiroidi ve hiperparatiroidi hastalıkları ile karakterizedir). Buradan salgılanan parathormon kan kalsiyum seviyesi düştüğünde kemikten kana kalsiyum çekmekle görevlidir. Bu nedenle eksikliği yani hipoparatiroidizm önemli bir sorundur. Kanda kalsiyum düştüğünde devreye girmez ve kan kalsiyum seviyesi düştükçe düşer. Kalsitonin de parathormonun tam tersi bir etki yapar. Yani kanda kalsiyum seviyesi yükseldiğinde kandan kemiğe kalsiyum geçişini sağlar. 

    Bu iki hormon yani kalsitonin ve parathormon. kan-kemik arası kalsiyum dengesi için oldukça mühimdir. Öyle ki her gün vücudumuzda tam 500 mg kalsiyum kemiklere girmekte ve kemikten ayrılmaktadır. Son yolak olan D vitamini-kalsiyum ilişkisini ise daha önce paylaştığım bir yazımda belirtmiştim(https://bodyfarmasi.blogspot.com/2023/02/d-vitamini.html). Fakat tek cümlede özetleyecek olursak: Böbrekten kalsiyum geri emilimini artırır, ince bağırsaktan kalsiyum emilimini artırır. Peki D vitamininin emilimi artırması niçin önemli? Çünkü sevgili okurlar, aldığımız kalsiyumun tamamı emilemiyor yani tamamından faydalanamıyoruz. Belli başlı şartlara göre tükettiğimiz kalsiyumun %10-30 arasında emilimi gerçekleşiyor. Bu bahsettiğimiz belli başlı şartları anlatacağım elbet fakat D vitamininin varlığının tükettiğimiz kalsiyumdan daha fazla yararlanmamızı sağladığını söylemek isterim. 

Kalsiyumun Vücuttaki işlevleri

1) Kemik yapımı ve homeostazı= Kemikler oldukça dinamik yapılardır. Bu nedenle PTH ve kalsitonin vasıtasıyla kemiklere günde yaklaşık 500 mg kalsiyum giriş çıkışı olduğunu belirtmiştik. Aslında kemik üzerine işlevlerini 3 gruba ayrımak daha doğru olacaktır: Çocukluk ve ergenlik döneminde kalsiyumun kemik üzerinde faaliyetleri daha çok kemik gelişimine, güçlenmesine ve dahi oluşumuna katkıda bulunmaktır bu neden kanaatimce kalsiyumun en önemli olduğu evredir; Yetişkinlik döneminde kalsiyumun işlevi ergenlik döneminde güçlenen kemikleri korumaktır; Yaşlılıkta doğal bir süreç olarak kemiklerdeki mineral yoğunluğu azaltmaktadır. Kalsiyumun işlevi bu noktada mineral yoğunluğu azalmasını yavaşlatmaktır. Bu nedenle yaşlılık döneminde kalsiyum gereksinimi yetişkinliğe göre bir miktar artmaktadır(2). 

 2) Kaslardaki işlevleri= Kalsiyum kaslar hayati derecede önemlidir. Çünkü kalsiyum, kaslardaki miyofibrillerin(kasların kasılıp gevşemesini sağlayan protein iplikleri) eksitasyon(uyarma) ve kontraksiyonunu(kasılma hareketi) sağlar ki bu oldukça mühimdir. Kalsiyumun olmaması kaslarda bildiğimiz kasılıp gevşeme işlevini sekteye uğratır. Yazımın ileriki bölümlerinde bahsedeceğim gibi anormal kasılmalara ve kas kramplarına yol açar. Peki neden hayati derecede önemli dedim? Arkadaşlar vücudumuzdaki bütün kaslar kol ve bacaktan ibaret değil. Kalbimizde de kas bulunur. Kalp kasları sürekli kasılıp gevşeyerek kan pompalar. Ve kalpte kasılıp gevşemenin birkaç saniye durması bir hayata mal olabilir. Veya uzun süre hipokalsemi durumu(kalsiyum düşüklüğü) kalp yetersizliğine neden olabilir ve hipokalsemi durumu düzeltilmeden kalp yetersizliğinin kontrol altına alınması mümkün değildir(3).

3) Enzim aktivasyonunda etkilidir= ATPaz( ATP dediğimiz hücrelerimizin enerji modülünün enerji için parçalanmasını sağlayan enzim), lipaz( vücudumuzda bulunan yağların yıkımını sağlayan enzim), kolin esteraz(vücutta sinir iletimini sağlayan ve kas kasılmasını başlatan asetil kolin esteraz enziminin sinir iletiminden sonra yıkımını sağlar) gibi enzimlerin aktivasyonunda önemlidir(4).

4) Kan pıhtılaşmasındaki görevi= Protrombin enziminin, trombine dönüşmesinde elzemdir. Bu özellikle yara aldığımızda önemlidir. Bir yara esnasında trombin dediğimiz pıhtılaşma faktörü fibrinojeni(fibrine dönüşen kan proteini) fibrine(pıhtılaşmaya yarayan albümin türevi bir protein) dönüşmesini sağlayarak kanın pıhtılaşmasına imkan verir(5).

Kalsiyum Gereksinimi

    Kalsiyum gereksinimi TÜBER'de( Türkiye Beslenme Rehberi) şu şekilde belirtilmiştir(6).

    Kalsiyum vücudumuzda üretilmez bu nedenle her gün düzenli alımı zorunludur.

Kalsiyum Yetersizliği Kimlerde Görülür?

• Kalsiyumun yetersiz alınması
• Hipoparatiroidizm( Paratiroid bezi yetersizliği)=PTH yetersizliğine neden olarak kan kalsiyum değerinin düşmesine olanak verir
• Kalsitonin hormonu fazlalığı
• Yetersiz D vitamini alımı= D vitamini kalsiyum emilimini ve böbrekten geri emilimini sağlar yetersiz alımı kalsiyum atımını artıracaktır.
• Kronik veya akut böbrek yetmezliği= Fazla kalsiyum atımına neden olur
• Akut pankreatit= Kalsiyum yetersizliğine neden olduğu bilinse de mekanizması belli değildir.
• Emilim Bozuklukları= gastrektomi(midenin total veya kısmen alınması), Kısa bağırsak sendromu, ve diğer inflamatuvar bağırsak hastalıkları kalsiyum emilimini ciddi ölçüde azaltır.
• Hiperfosfatemi= Hiperfosfatemi vücutta fosfat değerinin üst sınırını aşmasıdır ve genellikle böbrek hastalıklarında karşımıza çıkar. Bu durumda vücutta PTH direnci gelişir ve kalsiyum emilimi azalır.
• Kronik alkolizm= alkol vücutta bağırsaklarda emilir. Kalsiyum da bağırsaklardan emilir. Kronik alkolizmde yüksek miktarda alkol alımı bağırsağı sürekli alkol emilimi ile meşgul eder ve kalsiyum gibi birçok mineralin ve bazı vitaminlerin emilimi sekteye uğrar(7). 

    Bu ve bunun gibi birçok etmen kalsiyum yetersizliğinin etiyolojisinde (nedenleri arasında) yer alır.

Kalsiyum Yetersizliği Belirtileri

• Kas sistemi bulguları= Kas güçsüzlüğü ilk semptomlarıdır. Sonrasında kaslarda ciddi ağrılar,  tetani( istemsiz kas krampları) ve paresteziler(uyuşukluk, karıncalanma) görülür. Ciddi hipokalsemilerde kramp nöbetleri görülebilir.
• Bronkospazm= Bu da aslında kaslarla görülen kramplarla ilişkilidir. Gırtlakta bulunan kasların istemsiz kasılması sonucu nefes almada güçlük görülecektir.
• Kardiyovasküler bulguları= Kalbimizde de kaslar bulunduğunu belirtmiştik. Kalp kaslarında kalsiyum yetersizliği hipotansiyon, bradikardi(kalp atımının yavaşlaması), aritmi(kalp atımının düzensiz olması) gibi bulguları ortaya çıkarırken bu durum kalbin durmasına kadar gidebilir.
• Psikiyatrik bulgular= Anksiyete(endişe), demans(bunama),  sinirlilik, psikoz(bilinç bulanıklığı) gibi belirtiler kalsiyum yetersizliğinde görülürken hiperkalsemi durumunda da görülebilmektedir(8).

    Bura da anlattığım bulgular doktorlar tarafından kaydedilmiş, klasik bulgulardır. Bulguları kalsiyum düşüklüğünün seviyesine ve kişiden kişiye göre değişmektedir. Şimdi de sizlere kalsiyum yetersizliği belirtilerini kendi açımdan anlatayım. Zira ben de 15 yıllık hipoparatiroidi hastasıyım. 8 yaşımda iken bu belirtiler başıma geldi ve ne yazık ki hemen teşhis edilemedi. 1.5 yılın sonunda hipoparatiroidi teşhisi konulabildi. Bu süreçte yaşadıklarımı sizlere kısaca anlatmaya çalışacağım: İlk ve en önemli belirtisi çok şiddetli ağrılardı. Bu ağrılar öyle ki dayanılmazdı. Acile gidip iğne vurulsam dahi geçmiyordu. Tek rahatlatan şey soğuk su idi. Kaslarda anlık rahatlama sağlıyordu. Bir başka belirtisi yukarıda bronkospazm olarak belirttiğim durumdu. Su gibi sıvı bir şey tükettiğimde 30 sn kadar nefes alamıyordum sonrasında normale dönüyordu. Ciddi kas krampları ve parestezilerle karşılaşıyordum, bu durum özellikle ellerimde ve ağız bölgemde oluyordu. 9'lu yaşlarımda diplopi( çift görme) başladı. Yataktan veya koltuktan aniden kalktığım anda 15 saniye kadar çift görüyordum sonrasında normale dönüyordu. Teşhis edilmeden 3 ay öncesi kramp nöbetleri ve bayılmalar başladı. En sonunda teşhis edildiğinde kan kalsiyum seviyem 2.2 mg/dl idi. Ki bu artık hayati risklerin başladığı evredir. Çünkü kanda kalsiyum seviyesi ort 8.5 mg/dl ile 10 mg/dl arasında olmalı. 

Hangi Besinde Ne Kadar Kalsiyum Var?

    Osteoporoz Hastaları Derneği yiyeceklerdeki kalsiyum miktarlarını şu şekilde açıklamıştır(9):

(Belirtilen miktarlar 100 g için geçerlidir).

Kalsiyum Emilimini Kolaylaştıran Etmenler

• Diyetle alınan kalsiyum-fosfor oranının 1 olması
• Sitrik asit, lizin, arginin içeren besinlerin tüketilmesi= Sitrik asit limon türevi portakal mandalina gibi meyveler doğal sitrik asit kaynaklarıdır. Lizin ve arginin ise aminoasittir(proteinlerin en küçük yapı taşı). Ve en çok et ve et ürünlerinde bulunmaktadır.

Kalsiyum Emilimini Zorlaştıran Etmenler

• Diyetteki kalsiyum-fosfor dengesinin bozulması= Diyetle yüksek fosfor alımı kalsiyum emilimini bozar
• Diyette fitik asit ve oksalik asitlerin fazla alımı= Fitik asit, baklagillerin ve yağlı tohumluların kabuğunda biriken bir maddedir. Uygun miktarı antioksidan olarak fayda gösteren bu maddenin fazla alımı kalsiyum gibi birçok vitamin ve mineralin emilimini etkiler. Oksalik asit ise sebzelerde bulunan doğal bir organik asittir(10).

Kaynakçalar

1) Çvr. Dr. Muhittin TAYFUR. Kalsiyum. Beslenme ve Diyet Dergisi. 1991:20;251-255.

2) Richard BRINGHURST, Marie B. DEMAY, Henry M. KRONENBERG. Bone And Mineral Metabolism in Health And Disease. Acces Medicine. 2023.

3) Uz. Dr. Mustafa KAHRAMAN, Uz. Dr. Murat MOGULKOÇ, Uz. Dr. Hazım DİNÇER, Doç. Dr. Can ÖZER.  Kalp Yetersizliğinin Nadir Bir Sebebi: Hipokalsemik Kardiyomiyopati. Türk Kardiyoloji Derneği Arşivi. 1998:26;310-312.

4) Oya ZEREN, Nurten DİKMEN, Halil KUMBUR, Safiye TAGA. İçel İlinde Tarımsal Kesimde Çalışan Kişilerin Plazmalarında Kolinesteraz Aktivivte Değişiminin Araştırılması. Türk Entomoloji Dergisi. 1998:22(3);199-205.

5) Fikriye Uras. Asit Sıvısından Protrombin Saflaştırılması. Doktora Tezi. Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Biyokimya Anabilim Dalı. İstanbul.1991

6) Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Beslenme ve Diyetetik Bölümü. Türkiye'ye Özgü Besin ve Beslenme Rehberi. Ankara.2015. 1. Baskı.

7) Volkan HANCI, Şule ÖZBİLGİN. Kalsiyum Dengesi Bozuklukları: Hipokalsemi-Hiperkalsemi. Yoğun Bakım Dergisi. 2018:12(1);43-58.

8) M. Aguilera, R. S. Vaughan. Calcium And The Anaesthetist. Anaesthetist. 2000:55;779-790.

9) Osteoporoz Hasta Derneği. Osteoporozda Beslenme. 2012.

10) Wida Simzari, H. Tanju Besler, Sakineh Nouri Saeidlou, Yener Bektaş. Kadınlarda Kalsiyum ve Kalsiyum Emilimine Yardımcı Olan Diğer Besin Öğeleri Tüketiminin Değerlendirilmesi. Antropoloji. 2021:42;27-35.